Door de inflatie en stijgende gas- en energieprijzen komen steeds meer mensen in de financiële problemen. Opnieuw laait de discussie op of invoering van het basisinkomen een goede oplossing kan zijn. Volgens het Centraal Plan Bureau (CPB) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) maakt het basisinkomen het belastingstelsel ook nog eens eenvoudiger, waardoor mensen minder snel in problematische schulden raken. Redacteur Wout van Dijk van SchuldHulpMaatje Den Haag dook in dit actuele thema. Hij begint zich af te vragen: “Waarom doen we dit niet gewoon!”.
Wat is het basisinkomen?
Het basisinkomen is een onvoorwaardelijk inkomen. Het is geld waar je altijd recht op hebt, ongeacht je vermogen of je inkomsten. Zowel werkenden als niet werkenden zouden het kunnen gebruiken. Het idee is dat het basisinkomen andere uitkeringen vervangt.
In Nederland bestaat het basisinkomen niet. In een aantal gemeenten zijn op kleine schaal experimenten uitgevoerd.
Mensen kunnen in Nederland wel een uitkering krijgen. Het belangrijkste verschil tussen een basisinkomen en een uitkering is dat aan een uitkering voorwaarden zijn verbonden. Op basis van gezondheid of werkstatus wordt bepaald of iemand recht heeft op een uitkering. Afhankelijk van het type uitkering verschillen de regels over bijvoorbeeld sollicitatieplicht.
In dit artikel ga ik op zoek naar de stand van zaken. Hoe zit het met het politieke en maatschappelijke draagvlak voor een basisinkomen in Nederland en daarbuiten? Is het financieel wel haalbaar? Wat zijn de effecten op de arbeidsmarkt? Wat zijn de voor- en nadelen? Gratis geld zet aan tot nadenken. Hoe denk jij over een basisinkomen?
Gemeentelijke experimenten met lokaal basisinkomen
In de Nederlandse politiek groeit de belangstelling voor het basisinkomen. De PvdA, D66 en GroenLinks zijn voorstander van experimenten, net als een aantal gemeenten. Diverse gemeenten deden experimenten naar aanleiding van de invoering van de Participatiewet (2015). Het ging dan om een ‘lokaal basisinkomen’ of een door het basisinkomen geïnspireerde sociale zekerheid. Kernbegrippen daarbij waren: meer uitgaan van vertrouwen en minder van wantrouwen en straffen, minder bureaucratie, meer autonomie, minder stress, meer mogelijkheden voor bijstandsgerechtigden om te ondernemen, bij te verdienen, mantelzorg te verlenen, bij te scholen etc..
Het rijk gaf de gemeenten door middel van het Tijdelijk besluit experimenten Participatiewet (vervallen per 01-04-2021) uiteindelijk slechts toestemming voor experimenten waarbij:
(1) bijstandsgerechtigden meer mochten bijverdienen naast de uitkering (maximaal € 200).
(2) verplichtingen op het gebied van re-integratie kwamen te vervallen.
In het geval dat een gemeente experimenteert met (2), moeten ze ook experimenteren met
(3) een groep bijstandsgerechtigden intensiever begeleiden dan regulier.
Deventer, Groningen, Nijmegen, Utrecht en Wageningen presenteerden in mei 2020 de resultaten van hun experimenten en uit het Vervolgonderzoek experimenten Participatiewet (CPB, januari 2022) blijken de volgende resultaten:
- Als je stopt met regeltjes voor werklozen om snel werk te vinden, zorgt dat er niet voor dat ze minder snel aan het werk komen. Na afloop van de ontheffing zijn er soms positieve effecten op uitstroom. Ook andere maatregelen laten soms positieve effecten zien, maar dit verschilt per gemeente.
- Als bijstandsgerechtigden meer worden begeleid, vergroot dat ook soms de uitstroom naar werk, maar deze uitstroom groeit niet verder nadat de begeleiding wordt gestaakt. Meer ruimte om naast de uitkering bij te verdienen vergroot soms ook de kans op uitstroom naar werk. Deze uitstroom naar werk vlakt af of daalt wanneer de bijverdienmogelijkheden stoppen.
Meer onderzoek naar effect op schulden nodig
Volgens het CPB is meer onderzoek nodig omdat de resultaten met veel onzekerheid zijn omgeven. Het planbureau ziet graag dat bij toekomstige experimenten minder maatregelen tegelijk getest worden om preciezer te kunnen meten wat werkt. Ook moet volgens het CPB in het vervolg gekeken worden hoe deelnemende gemeenten onderling beter te vergelijken zijn. Verder zijn er volgens het CPB andere positieve effecten denkbaar dan uitstroom naar werk, zoals een betere gezondheid, minder schuldendruk en/of minder gebruik van andere sociale voorzieningen.
Grote ambities op kleine schaal met particuliere initiatieven
Daar waar de gemeenten geen toestemming kregen voor experimenten met het verstekken van een basisinkomen lukte dat op basis van enkele particuliere initiatieven wel.
- Zo werd Frans Kerver de eerste Nederlander ooit die heel 2016 1.000 euro per maand kreeg. Hij werd door stichting MIES geselecteerd voor het experiment. Het geld kwam via crowdfunding beschikbaar. De gedachte achter het experiment is simpel: door een basisinkomen worden mensen gestimuleerd om zich te ontplooien. Doordat hun basiskosten gedekt zijn, hebben ze tijd en geld over om aan andere dingen te besteden. Frans noemt zijn inkomen ‘het meest unieke salaris ooit uitgekeerd’. Hij hoopte vooral op stressreductie. Naast het basisinkomen werkte hij overigens nog wel als copywriter, omdat dit salaris niet genoeg was om al zijn kosten te dekken.
- “Een sociaal rechtvaardige samenleving, waarin mensen niet onverschillig blijven als anderen kopje onder gaan”. Dat is het ideaal van Denise Harleman, die in Amsterdam een vergelijkbaar sociaal experiment begon. Met het Collectief Kapitaal krijgen vijf mensen acht maanden lang 1.000 euro per maand. “Ik wil kijken of solidariteit opnieuw een bodem kan zijn voor een sociaal-economische agenda, waardoor iedereen verzekerd is van een waardig en zeker bestaan“. Het experiment is nog in volle gang en breidt zich inmiddels uit naar Rotterdam. In een radio-uitzending van De Publieke Tribune van mei 2022 spreekt Coen Verbraak met Denise Harleman over haar idealen en wat zij doet om een betere wereld tot stand te brengen.
Wat doen andere landen?
Sinds een Zwitsers referendum in 2016 is er een wereldwijde discussie ontstaan of het basisinkomen mensen de kans biedt om zelf te kiezen of en hoeveel betaald werk ze willen verrichten. De belangrijkste aandachtspunten daarbij zijn de betaalbaarheid van het basisinkomen en de effecten op de arbeidsmarkt.
Met een overgrote meerderheid wezen de Zwitsers de invoering van een basisinkomen af. Ruim 75% van alle kiesgerechtigden zei ‘nee’ tegen het revolutionaire plan om iedere volwassen inwoner een basisinkomen van omgerekend zo’n 2250 euro maandelijks te verstrekken. Lonen liggen in Zwitserland veel hoger dan in Nederland, maar de kosten van levensonderhoud zijn ook aanmerkelijk hoger. Aan het basisinkomen zaten geen voorwaarden verbonden; het was bedoeld voor werkenden en niet-werkenden.
De afwijzing van het voorstel werd al verwacht. Volgens de regeringscoalitie is het veel te duur om iedereen zonder verdere voorwaarden een basisinkomen te verstrekken. Ook zouden mensen minder bereid zijn om aan het werk te gaan.
Maar volgens de voorstanders is er straks te weinig werk om iedereen aan een baan te helpen en is het socialezekerheidsstelsel van nu log en peperduur. Zij blijven lobbyen om dit onderwerp op de kaart te zetten.
Finland deed in 2017/2018 een tweejarig experiment dat het effect op de arbeidsmarkt in kaart moest brengen. Voor dat onderzoek kregen 2000 langdurig werklozen een basisinkomen, de controlegroep ontving een bijstandsuitkering.
De in mei 2020 gepubliceerde resultaten laten zien dat de groep met een basisinkomen vaker betaald werk verricht dan de groep met een bijstandsuitkering. Aan de hoogte van het inkomen lag het niet: de hoogte van het basisinkomen was gelijk aan dat van de bijstand: 560 euro.
Wat volgens de onderzoekers wel een grote rol speelt, is dat bijstandsgerechtigden in Finland recht hebben op vergoeding van hun energiekosten en een ruime huurtoeslag tot wel 600 euro per maand. Zeker voor bijstandsgerechtigden in Helsinki is dat een overweging om minder snel werk aan te nemen, het levert hun financieel vaak geen enkel voordeel op. Op het platteland waar de huurtoeslag veel lager is, nemen mensen uit de bijstandsgroep wel vaker betaald werk aan.
Ook in Canada, Alaska, Verenigde Staten, Brazilië, Namibië, Kenia, Israël en India zijn ervaringen met experimenten maar met zeer uiteenlopende resultaten.
Wat kost dat nou?
In de studie ‘Kansrijk armoedebeleid’ heeft het Centraal Planbureau (CPB, juni 2020) de kosten van basisinkomen voor Nederland berekend. In het onderzoek wordt ervan uitgegaan dat iedere volwassene 635 euro per maand krijgt. Daarnaast bedraagt de kinderbijslag 300 euro voor de eerste twee kinderen en zijn alle toeslagen – behalve de huurtoeslag – en heffingskortingen afgeschaft. Bijstand en AOW zijn overbodig, en de WAO/WIA, WW, ZW- uitkeringen evenredig verlaagd.
Het koopkrachtbeeld dat hierdoor ontstaat, laat zien dat de laagste 20% inkomens er gemiddeld 8,5% op vooruit gaan, en de hoogste 20% 8,5% achteruit. Om het basisinkomen te financieren, gaat de inkomstenbelasting naar 57%, die van topinkomens naar ongeveer 70%. Ter vergelijking: het huidige basistarief is 37,35%, en het toptarief 49,50%.
Op de site Sociale Vraagstukken schrijft Alexander de Roo, voorzitter van Vereniging Basisinkomen (dec 2020) als reactie: “Het CPB heeft geen rekening gehouden met het feit dat werkgevers een slordige € 15 miljard overhouden. Ze hoeven immers niet, zoals nu, het leeuwendeel van de WIA, WW en ZW-premies te betalen. Ook met lagere uitvoeringskosten hield het CPB geen rekening. Hadden de onderzoekers dat wel gedaan dan zou een inkomstenbelasting van 50% voor 95% van de bevolking voldoende blijken om het basisinkomen te financieren. Als de vermogensbelasting zou worden verhoogd, dan hoeft de inkomstenbelasting niet hoger te zijn dan 45% voor het overgrote deel van de Nederlandse bevolking”.
Na- en voordelen van het basisinkomen
Een nadeel van het basisinkomen, is de inschatting dat het aanbod van arbeid voor ongeschoold en “vies” werk zou dalen. Dat is een verwachting. Critici denken bijvoorbeeld dat mensen minder snel voor een zeer laag inkomen zullen werken in de schoonmaak, riolen, etc. Hun verwachting staat haaks op de resultaten van het eerdergenoemde Fins experiment, daar blijkt immers dat als mensen over een basisinkomen beschikken, ze vaker naar betaald werk op zoek gaan.
Ook het CPB verwacht een verminderd arbeidsaanbod. Bij invoering van en basisinkomen, zou de minstverdienende partner van een gezin met tweeverdieners minder betaald werk gaan verrichten. Ook zullen mensen met hele jonge kinderen naar verwachting meer tijd met hun kroost doorbrengen. Daarnaast zou uit 16 experimenten wereldwijd blijken dat jongeren langer gaan studeren en minder snel gaan werken. Daar komen de kosten dan nog bovenop. Een grove rekensom geeft aan: om iedere Nederlander boven de 18 jaar een basisinkomen te geven van 1.000 euro, zou 160 miljard euro nodig zijn. Wel zouden de kosten gedeeltelijk gedekt kunnen worden door de uitgaven aan sociale zekerheid te schrappen (78 miljard).
Een belangrijk voordeel is de controle en handhaving op de regels van de reguliere uitkeringen, zoals de WW en bijstand, geschrapt kan worden. Het basisinkomen kent veel minder voorwaardes en daardoor is er ook minder geld nodig voor handhaving.
Een bekend voorstander van het basisinkomen is Rutger Bregman, journalist voor De Correspondent en auteur van het boek Gratis geld voor iedereen. Hij ziet het een stuk positiever. Bregman definieert in zijn boek het basisinkomen als een individuele, onvoorwaardelijke toelage voor iedereen. Het basisinkomen moet ervoor zorgen dat niemand onder de armoedegrens leeft. In zijn boek is een aantal experimenten te vinden waarin naar voren komt dat de invoering van een basisinkomen juist geld kan opleveren.
‘Het basisinkomen is een idee dat door linkse én rechtse denkers wordt ondersteund’, zegt Bregman in een inspirerende lezing tijdens de TED-conferentie in Vancouver, april 2017).
‘Wereldwijd zijn er al experimenten gehouden en het is bewezen dat het werkt. Iedere keer opnieuw bleek dat het basisinkomen zorgde voor minder ongelijkheid, minder armoede, minder kindersterfte, lagere gezondheidskosten, minder criminaliteit, betere schoolresultaten en zelfs economische groei”.
Eerder schreef ik voor SchuldHulpMaatje een artikel over Sander en de Kloof. Sander heeft een essaywedstrijd georganiseerd met de opdracht hoe we armoede kunnen oplossen. Ik heb het essay van de winnaar gelezen: het basisinkomen! De schrijver noemt het welvaartsdivident.
Standpunten partijen en Collegegemeente Den Haag
Een korte verkenning van de verkiezingsprogramma’s 2022-2026 van de partijen in de gemeente Den Haag laat zien dat GroenLinks, PvdD, D66, LEF en Groep de Mos zich scharen achter het idee van een basisinkomen.
De PvdD en GroenLinks hebben in mei 2021 schriftelijk vragen gesteld aan het College van B&W over de mogelijkheden om in Den Haag een pilot met basisinkomen in te voeren.
Het College heeft in september 2021 geantwoord dat de regelgeving rondom de Participatiewet mogelijkheden geeft om met experimenten te onderzoeken hoe de Participatiewet doeltreffender uitgevoerd kan worden met betrekking tot arbeidsinschakeling en financiering. Het college ziet echter binnen de regelgeving geen mogelijkheden voor het uitvoeren van experimenten met een onvoorwaardelijk basisinkomen.
Basisinkomen, hoe denk jij erover?
Gratis geld voor iedereen zet aan tot nadenken. Waar willen wij als samenleving naar toe? Hoe ziet onze utopie eruit? De mensen die in ‘luilekkerland’ leven, zouden moeten nadenken over hoe de verworven rijkdom het best omgezet kan worden om ons land nog welvarender te maken. Bregmans boodschap is duidelijk: “We zouden ons moeten richten op het creëren van meer vrije tijd, en het delen van de rijkdom om armoede nog verder uit te roeien”.
Hoe zou je het vinden als je buren elke maand 1000 euro van de staat zouden ontvangen zonder dat ze er iets voor terug doen?
Wat zou jij doen als je elke maand zo’n bedrag op je spaarrekening zou krijgen? Zou je dan minder gaan werken? Weer terug naar school gaan? Of gewoon helemaal stoppen met werken?
Auteur: Wout van Dijk
Bronnen
https://www.cpb.nl/kansrijk-armoedebeleid
https://www.socialevraagstukken.nl/basisinkomen-kan-100-duizenden-nieuw-perspectief-bieden/
https://www.human.nl/de-publieke-tribune/lees/2022/idealisme-een-rechtvaardigere-wereld.html
https://www.oxfamnovib.nl/blogs/dilemmas-en-oplossingen/de-voor-en-nadelen-van-het-basisinkomen
https://www.movisie.nl/publicatie/bestaanszekerheid-onder-druk
https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/kamervragen/detail?id=2022Z06225&did=2022D23138
https://www.binnenlandsbestuur.nl/sociaal/haagse-college-blij-met-instapeconomie
https://www.npostart.nl/vpro-tegenlicht/21-09-2014/VPWON_1219695
https://www.vpro.nl/programmas/sander-en-de-kloof/essaywedstrijd.html